W oparciu o dotychczasowych szereg wytycznych, mając na uwadze m.in. podręcznik WHO (2006) „Developing pharmacy practice – A focus on patient care”, publikację PGEU „Pharmacy 2030: A Vision for Community Pharmacy in Europe”, Rada Europy stworzyła pakiet zaleceń dotyczący wdrażania opieki farmaceutycznej dla państw członkowskich.
Definicja opieki farmaceutycznej
Na potrzeby rezolucji przyjęto definicję opieki farmaceutycznej wg. Heplera i Strand. Zgodnie z nią opieka farmaceutyczna jest odpowiedzialnym zapewnieniem farmakoterapii, którego celem jest uzyskanie określonych efektów poprawiających jakość życia pacjenta. Jest to dokumentowany proces, w którym farmaceuta współpracuje z pacjentem i innymi członkami zespołu opieki zdrowotnej w opracowywaniu, wdrażaniu i monitorowaniu planu terapeutycznego. Wiąże się to z rozpoznawaniem, rozwiązywaniem i zapobieganiem rzeczywistym i potencjalnym problemom lekowym. Opieka farmaceutyczna jest nieodzownym składnikiem opieki zdrowotnej i powinna być zintegrowana z innymi jej elementami (tzn. opieką lekarską pielęgniarską, stomatologiczną itp.). Opieka farmaceutyczna ma na celu bezpośrednie dobro pacjenta, wobec którego farmaceuta jest odpowiedzialny za jej jakość. Podstawową relacją w opiece farmaceutycznej jest wzajemnie korzystna wymiana, w której pacjent udziela farmaceucie pełnomocnictw, a farmaceuta z kolei zapewnia pacjentowi wykorzystanie swojej wiedzy i zaangażowania w rozwiązywaniu jego problemów.
Główne etapy procesu opieki farmaceutycznej
- Ocena pacjenta – określenie potrzeb i oczekiwań pacjenta związanych z terapią farmakologiczną i weryfikacja czy nie występują problemy związane ze stosowanymi lekami. Wyznaczenie celu, który powinien być dobrze przemyślany i realny do osiągnięcia. Ocenie podlega też ogólny stan zdrowia pacjenta, choroby współistniejące, przeciwskazania, wyniki badań laboratoryjnych. Gdy w proces leczenia zaangażowanych jest kilku lekarzy może dojść do zdublowania leków, niewskazanej wielolekowości i innych sytuacji mających wpływ na zdrowie. W celu poprawnej oceny farmaceuta musi dysponować dostępem do dokumentacji medycznej, bo pacjent może być zdezorientowany i nieświadomy części czynników. Należy wziąć pod uwagę wszystkie leki stosowane przez pacjenta, zarówno na receptę jak i przyjmowane w ramach samoleczenia. Ocena farmaceuty powinna zostać zaraportowana w sposób ułatwiający udostępnienie oraz aktualizację.
- Identyfikacja, rozwiązywanie i zapobieganie rzeczywistym i potencjalnym problemom lekowym – problemem lekowym jest każde niepożądane zdarzenie doświadczane przez pacjenta, związane ze stosowaniem leku lub mogące się z jego stosowaniem wiązać, wpływające lub mogące wpływać na efekt leczenia tego pacjenta. Mogą być powiązane z interakcjami, zapisaną dawką lub postacią leku, sposobem przyjmowania przez pacjenta, działaniami niepożądanymi lub problemami personalnymi. Należy określić ich przyczynę i zaproponować rozwiązanie. Jeśli występuje kilka problemów lekowych należy nadać im właściwy priorytet i postępować zależnie od niego. Działania prewencyjne z kolei obejmują głównie edukację i informację o leku, by zapobiec potencjalnym incydentom.
- Stworzenie planu opieki – ten etap zakłada opracowanie „skrojonego na miarę” planu opieki, realizującego cele postawione wspólnie przez pacjenta i farmaceutę. Powinien być on realizowany we współpracy z chorym i pozostałymi członkami systemu opieki zdrowotnej. Musi być dostosowany do możliwości pacjenta, uwzględniać jego specjalne potrzeby. Powinien być podzielony na etapy, w których wskazujemy pacjentowi mierzalne „kamienie milowe” do osiągnięcia. W ten sposób angażujemy go i sprawiamy, że jest on współodpowiedzialny za swoją terapię. Plan opieki powinien zostać zarejestrowany, a jego kopia przekazana choremu.
- Kontynuacja opieki i ocena uzyskanych efektów – efekty realizacji planu opieki powinny być systematycznie poddawane ocenie pod kątem postępu w uzyskiwaniu zamierzonych celów i występowania nowych problemów lekowych. Zapewnić mogą to regularne spotkania farmaceuty z pacjentem. W ustalaniu harmonogramu kolejnych konsultacji należy uwzględniać rodzaj choroby i szczególne czynniki zagrożenia występujące u danego pacjenta. Kontakt też może być bezpośredni lub telefoniczny. Wyniki powinny być odnotowywane i udostępniane pacjentowi i lekarzowi oraz innym członkom systemu w miarę potrzeb.
- Konsultacja z pacjentem, edukacja i porada – ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa terapii, zrozumienie pacjenta dotyczące zasad przyjmowania leku i jego choroby, trzymanie się zaleceń i planu terapeutycznego. Sprawia, że pacjent staje się świadomy swojego stanu i bezpośrednio się angażuje w leczenie. Edukacja powinna odbywać się z wykorzystaniem wszelkich odpowiadających pacjentowi środków przekazu. Musi być też dostosowana do kontekstu psychologiczno-społecznego chorego i szanować jego niezależność.
Wszystkie omawiane etapy powinny odbywać się za świadomą zgodą pacjenta w poszanowaniu jego prywatności i godności. Miejsce porady musi zapewniać poufność, a dane zbierane w trakcie procesu muszą być przechowywane zgodnie ze wszelkimi standardami.
Apteki zapewniają szeroki wachlarz usług w ramach opieki farmaceutycznej. Są one zwalidowane i potwierdzono badaniami ich skuteczność i efekt dla systemu zdrowia.
Przykładowe usługi do wprowadzenia w aptece ogólnej
- Wsparcie w przypadku drobnych dolegliwości i łagodnych chorób (np. wszy, pokrzywka, delikatne schorzenia dermatologiczne itp.). Farmaceuta zastępuje lekarza pierwszego kontaktu, w celu ułatwienia szybkiego dostępu do leków i rozpoczęcia leczenia. Zwłaszcza w krajach, które umożliwiają farmaceucie wystawienie recepty.
- Usługa nowego leku – zapewnia wsparcie pacjenta przy rozpoczęciu stosowania nowego leku w chorobach przewlekłych (np. nadciśnienie, cukrzyca). Farmaceuta przedstawia informacje na temat nowej terapii, działań niepożądanych i rozwiązuje ewentualne problemy lekowe. Wspiera pacjenta w regularnym i nieprzerwanym leczeniu.
- Wsparcie osób ciężko chorych i najbardziej potrzebujących (np. niepełnosprawnych czy mieszkańców DPS). Działanie farmaceuty poza apteką – w miejscu zamieszkania lub czasowego przebywania pacjenta. Obejmuje regularne przeglądy leków, edukację i szkolenia dla pacjentów. Zakłada również tworzenie lepszych i efektywniejszych systemów zarządzania lekami w domach opieki, spotkania z opiekunami i członkami rodzin.
- Zarządzanie „lekiem wysokiego ryzyka” – lek wysokiego ryzyka to preparat, którego błędne stosowanie przez pacjenta może być bardzo szkodliwe w skutkach. Farmaceuta powinien zachować szczególną ostrożność dodatkowo otoczyć opieką takiego pacjenta, by upewnić się m.in. czy rozumie on ewentualne ryzyko, czy lek jest odpowiednio stosowany oraz czy jest przechowywany w odpowiednich warunkach.
Rezolucja wskazuje też przykładowe usługi do wprowadzenia na oddziałach szpitalnych, m.in. koncyliacja lekowa (ustalenie jakie leki stosowane były przez pacjenta przed hospitalizacją), udział farmaceuty przy wypisie pacjenta ze szpitala i sprawowanie odpowiedzialności za racjonalną antybiotykoterapię.
Rezolucja wskazuje, że opieka farmaceutyczna gwarantuje podejście holistyczne, uwzględniające różne aspekty terapii pacjenta. Sprawia też, że chory sam także staje się „agentem zmian” i ma wpływ na swoje leczenie. Dodatkowo farmaceuci jako grupa zawodowa są bardzo dostępni i to do nich najczęściej pacjenci zgłaszają się po poradę. Znajdują się w centrach swoich społeczności, co umożliwia podejście zarówno formalne i nieformalne. Ta łatwość w nawiązaniu kontaktu daje im możliwość zbadania potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, a także prowadzenie badań przesiewowych i screeningowych. Powinni być zachęcani do aktywnego udziału w opiece farmaceutycznej i realizowaniu nowych usług.
Aktywne i skuteczne wdrożenie opieki farmaceutycznej powinno zakładać
- Dostosowanie całego systemu opieki zdrowotnej w kraju;
- Opracowanie ram prawnych przez kompetentne organy państwowe dla włączenia opieki farmaceutycznej w zakres świadczeń zdrowotnych udzielanych obywatelom. Celem jest zapewnienie farmaceutą możliwości realnego prowadzenia opieki i zaprojektowanie usług, które odpowiadają na potrzeby społeczeństwa;
- Wskazanie farmaceutów jako pełnoprawnych członków zespołu medycznego, świadczących opiekę farmaceutyczną;
- Zapewnienie równego dostępu do opieki farmaceutycznej dla wszystkich pacjentów;
- Stworzenie ram umożliwiających budowanie wzajemnego zaufania, współpracy i komunikacji między farmaceutą, lekarzem, pielęgniarką. Wzmacniana powinna być także relacja farmaceuta-pacjent. Chory powinien być włączany w cały proces świadomie, być partnerem. Pacjenci powinni również być zachęcani do skorzystania z usług opieki farmaceutycznej;
- Utworzenie innowacyjnych narzędzi oraz struktur, które umożliwią i ułatwią sprawne prowadzenie opieki oraz zagwarantują farmaceucie dostęp do dokumentacji medycznej, np. e-recepty, elektroniczne rejestry zdrowia, systemy wspomagania decyzji klinicznych;
- Zapewnienie środków finansowych na wdrażanie opieki, a także stworzenie efektywnego systemu finansowania. Opieka farmaceutyczna ze swoim holistycznym, skoncentrowanym na pacjencie, interdyscyplinarnym podejściem, wymaga inwestycji czasu, wiedzy, intelektu i odpowiedzialności. Gdy prowadzona jest w sposób spójny, systematyczny i dostosowany do potrzeb i możliwości przynosi bardzo pozytywny efekt optymalizujący terapię;
- Kontrolę nad jakością sprawowanej opieki poprzez certyfikacje aptek, audyty i oceny;
- Zapewnienie dostępu do edukacji i kształcenia w kierunku wykonywania opieki farmaceutycznej poprzez: zmiany w programach kształcenia akademickiego, wprowadzenie studiów i certyfikowanych szkoleń podyplomowych, programów edukacyjnych;
- Ciągłą ocenę efektywności wykorzystania zasobów (ludzkich, finansowych) na rzecz opieki i dążenie do ich optymalizacji.
Nowa jakość jaką jest opieka farmaceutyczna wymaga wsparcia i promowania. Zarówno wśród lekarzy oraz innych zawodów medycznych, które są zaangażowane w procesy związane ze stosowaniem leków, jak i pacjentów. Dobry wpływ mają kampanie społeczne informujące o korzyściach płynących z usług oferowanych przez farmaceutów. Należy propagować postrzeganie zawodu farmaceuty jako samodzielnego zawodu. W celu wypracowania najlepszych, harmonijnych standardów powinni połączyć siły: krajowi eksperci w dziedzinie farmacji i medycyny, profesjonaliści, praktycy i organizacje rządowe. W ten sposób wprowadzany system będzie bezpieczny i odniesie pozytywny wpływ na terapię pacjenta, jego zdrowie oraz cały system opieki zdrowotnej.