Od wieków farmaceuci pełnili rolę strażników chroniących swoich podopiecznych przed możliwością zatrucia szkodliwymi substancjami. Obecnie, szczególnie w dobie pandemii koronawirusa sars-cov-2, gdy dostęp do innych przedstawicieli zawodów medycznych jest utrudniony, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, na farmaceutów spada odpowiedzialność za zapewnienie, że pacjentowi nie zaszkodzi lek, który otrzymuje.
Słowo „farmacja” pochodzi z greki. Jego źródeł należy szukać w słowie „phármakon”, które oznaczało środek magiczny, w przenośni lek. Powiązań ze słowem „farmacja” można też doszukiwać się w pochodzącym z wcześniejszego okresu egipskim określeniu „Ph-ar-maki” oznaczającym „zapewniający bezpieczeństwo”. W historii badań nad lekami można wyróżnić kilka okresów. Pierwszy to okres lekoznawstwa antycznego (do I w. n.e.). Tutaj swoją działalność zaznaczył m.in. Hipokrates, który jako pierwszy uporządkował ówczesną wiedzę na temat leków. Wtedy też opisano pierwsze sposoby ich przyrządzania. Drugi, to okres dominacji nauki rzymskiego lekarza i aptekarza Galena (II–XV w.), którego uważa się za ojca nauki o leku. To on wprowadził takie formy medykamentów jak: proszki, wyciągi, nalewki na wodzie, winie, occie lub miodzie, a także stosował odwary, napary, pastylki, pigułki, maści i mazidła. Wyodrębnił też 3 kategorie środków leczniczych:
1) leki, przy których działanie główne i poboczne występuje w różnych kombinacjach;
2) leki o specyficznym działaniu (np. trucizny, odtrutki, środki wymiotne);
3) leki proste, które powodują odczucia fizjologiczne np.: suchości, wilgoci, zimna i ciepła.
Trzeci okres badań nad substancjami wykorzystywanymi do leczenia, to czas leku analitycznego (XVI–XVIII w.), w którym znaczną rolę odegrał Paracelsus, autor słynnej paremii „Cóż jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że dana substancja nie jest trucizną.”, wskazując na to, że ta sama substancja może pomagać lub szkodzić w zależności od porcji, którą przyjmiemy i zwracając tym samym uwagę na to, jak ważna jest wiedza w tym zakresie.
Wiek XIX i pierwsza poł. XX w., to czas rozwoju farmacji naukowej. Wtedy to, dokonano pierwszych syntez leków m.in. chininy, fenacetyny, kwasu acetylosalicylowego i piramidonu, a także wyodrębniono z surowców roślinnych szereg związków biologicznie czynnych oraz określono ich strukturę chemiczną. Rewolucją było wprowadzenie do lecznictwa pierwszego antybiotyku – penicyliny. Od tego czasu widzimy niesamowity rozwój przemysłu farmaceutycznego.
O prowadzeniu opieki farmaceutycznej zaczęto mówić dopiero w 1975 roku, gdy opisano ją w „American Journal of Hospital Pharmacy” jako pomoc dla pacjentów w celu zapewnienia bezpiecznego i racjonalnego stosowania leków. Jej założeniem była zmiana orientacji zawodu farmaceuty ze sprzedawcy na partnera lekarza i aktywnego współtwórcę procesu leczenia. W 1990 roku Ch. Hepler i L. Stand sformułowali klasyczną definicję, którą w 1998 roku przyjęła Międzynarodowa Federacja Farmaceutyczna.
Czym zatem jest opieka farmaceutyczna ?
Opieką farmaceutyczną nazywamy zespół usług farmaceutycznych skoncentrowanych na pacjencie, zorientowanych na optymalizację farmakoterapii oraz poprawę jakości życia pacjentów. Wymaga ona od farmaceuty współpracy z pacjentem i innymi pracownikami służby zdrowia w celu:
- Sprawowania kompleksowej opieki nad pacjentem w zakresie przyjmowanych leków celem upewnienia się, że schematy leczenia farmakologicznego są dla pacjenta bezpieczne i skuteczne;
- Zapobieganiu chorobom poprzez działania prewencyjne;
- Promowania zdrowych nawyków.
Na chwilę obecną w Polsce zadania opieki farmaceutycznej wypełniane są przez farmaceutów doraźnie, niejako ad hoc, przy okienku w aptece. Konieczne jest doprecyzowanie i uregulowanie definicji opieki farmaceutycznej, by można było ją prowadzić w szerszym zakresie. W 2007 roku Naczelna Rada Aptekarska przygotowała „Strategię wprowadzania opieki farmaceutycznej w Polsce”, a efektem jej przyjęcia stało się umieszczenie definicji opieki farmaceutycznej w ustawie o izbach aptekarskich oraz wprowadzenie jej do systemu szkolnictwa akademickiego i podyplomowego. Zgodnie z Ustawą z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich opieką farmaceutyczną jest udokumentowany proces, w którym farmaceuta, współpracując z pacjentem, lekarzem i w razie potrzeby z innymi pracownikami medycznymi, czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii. Powyższe wymaga jednak zmian zarówno w prawie, jaki i w dostosowaniu systemów informatycznych. W ostatnim czasie powstały dwa cenne dla polskiego systemu opieki zdrowotnej raporty (Opieka farmaceutyczna – aspekty prawne oraz Opieka Farmaceutyczna w Polsce – marzec 2020), które w przejrzysty sposób pokazują, jak można opiekę farmaceutyczną wprowadzić do polskich aptek oraz jak można ją sfinansować.
Opieka farmaceutyczna kładzie nacisk na poczucie odpowiedzialności zawodowej farmaceutów, nadzór nad farmakoterapią i jej efektami oraz obniżeniem kosztów leczenia. Wszystko w celu zwiększenia bezpieczeństwa osób chorych, bo zdrowie i życie pacjentów jest dla farmaceutów wartością nadrzędną.